Olentzero eta neguko solstizioa (eta II)
4.- Olentzeroren inguruko beste zenbait kontu.-
Olentzeroren inguruan hamaika istorio eta kontakizun daude. Ikus ditzagun horietako batzuk. Leitzanongi hartua izaten zen eta esker onez, Olentzero etxeetan ogirik falta ez zedin arduratzen zen. Hori dela eta, herri honetan, abenduaren 24ko gauean, etxeetako hormetan belarrez betetako panpina ezartzen dute. Baraibarren esaten dutenez, bertako mendietan, txondorrean, ikatza egiten, aritzen omen da 24ko gauean. Goizuetan, gau horretan, sardina bat jartzen dute talo gainean. Elduainen, umeek gaztainak erretzen dituzte, danbolinaren soinuaz Olentzero uxatzeko asmotan, bertan esaten dutenez, aipaturiko gauean, Olentzero etxeetako tximinietatik sartzen baita. Berueten, Olentzero iristean, aztiak eta sorginak bidera ateratzen zaizkio eta gaiztakeriak ahazten omen dituzte.
Berrioplanon, urtea bukatzeko bi egun geratzen zirenean, esaten zuten: Ez zaitezte kalera irten, bihar, urteak egunak hainbat begi dituen gizon bat etorriko baita. Beste zenbait eskualdetan honelakoa esaten da:
Onantzaro begi gorri,
tximinira etorri;
hausten baldin badugu burua,
horrek lepoa kendu guri.
Areson haurrak izutu egiten zituzten, Olentzerok igitai batez lepoa moztuko ziela esanaz, gau hartan ohera goiz erretira zitezen. Oiartzun eta Bidasoa bailaretan Olentzero ona bazen ere, kontuz ibiltzekoa zen, mozkorturik eta ikatzez zikindurik etortzen baitzen. Euskal Herri osoan hedaturik dagoen irudia hauxe bera da, Olentzero ikazkin mozkorti begi gorria da, izugarri jan eta edaten duena. Gaurko mitologia modernoan, Olentzerori andregai bat bilatu zaio, zenbait eguberri kantutan azaltzen den Mari Domingi gona gorri.
Horra Mari Domingi
begira horri,
nahi baldin baduzu
Belena etorri,
jantzi beharko duzu
gona zahar hori.
Zatoz, zatoz!
Zure bila nenbilen ni.
Zatoz, zatoz!
Zure bila nenbilen ni.
Zatoz, adora dezagun
Belenen jaio den
haur eder hori.
5.- Olentzero eguneko kantuak.-
Gaur egun famatuena, eta Euskal Herriko luze-zabalean kantatzen dena Olentzero joan zaigu izenekoa da. Baditu zenbait aldaera, baina guzti-guztietan Olentzeroren irudi orgiastikoa azaltzen da. Horretaz gain, Jesusen jaiotzaren berri-emailetzat hartzen da.
Olentzero joan zaigu
mendira lanera,
intentzioarekin
ikats egitera.
Ikusi duanian
Jesus jaio dala,
lasterka etorri da
berri ematera.
Horra, horra
gure Olentzero
pipa hortzean dula
eserita dago,
kapoiak ere baitu
arraultzatxuekin,
bihar merendatzeko
botila ardoakin.
Bada bigarren kantu bat, Olentzero buru handia izenekoa, arrunt zabalduta dagoena. Kantu honetan Olentzero izaki orgiastikotzat hartzen da. Doinua aski famatua da, eta gaur egun, Iruñeko San Ferminetan kantatzen den erdarazko abestia doinu berean kantatzen dute.
Olentzero buru handia
entendimentuz jantzia,
bart arratsian
edan omen du
hamar arruko zahagia.
Ai urde tripa handia!
trialalarala trialalarala,
ai urde tripa handia
trialalarala trialalarala.
Herri eta toki askotan bada beste kantu bat etengabe errepikatzen dena, Olentzero begi gorri izena du, eta lehen koplaren laugarren lerroan, tokian tokiko aipamena egiten da. Ikus dezagun:
Olentzero begi gorri,
non harrapatu duk
arrain hori?
Zorioneko errekatan
arratseko hameketan.
Armarioan xagua,
haren ondoan katua;
etxe honetako
lismonarekin
beteko dugu zakua.
Olentzero begi gorri,
tximinira da etorri;
hausten baldin
badugu burua
horrek lepoa
kendu guri.
Esate baterako, Donostian, aipaturiko lerroan Zurriolako harkaitzetan diote eta Lezon Jaizkibelgo harkaitzetan.
Bigarren koblak Olentzero gaua Euskal Herrian bestelako egunetan horren ezagunak diren eske-koplekin (Santa Agedarenak, Dios te salve…) parekatzen du. Eta benetan, horrela da, Olentzerorekin doan segizioa kalez kale, plazaz plaza eta baserriz baserri baitabil, herritarren sosak eta puskak jasoz.
Garai batean bazen Eguberri egunean urteko atorra berria janzteko ohitura, eta bada horren berri ematen digun kantua, O,o,o,gaur da Olentzero izenekoa, hain zuzen.
O,o,o, gaur da Olentzero,
i,i,i, bihar Eguberri,
kantatu Olentzerori.
Olentzero berri,
nik atorra berri.
Olentzero zahar,
nik atorra zahar.
Maukarik ez,
niri axolik ez.
Urruñan eta Donibane Lohizunen Hegoaldean horren ezaguna ez den kantua abesten dute, Olentzero jin zaiku izenekoa. Buka dezagun artikulu hau Donibaneko aldaera lerro hauetara ekarriz:
Olentzero jin zaiku menditik herrira,
zahar gazte guztiak bozkariatzera.
Olentzero, Olentzero, Olentzero, Olentzero.
Donibaneko herria baitzaio ederra,
gurekin azaltzeko gelditzen omen da.
Olentzero, Olentzero, Olentzero, Olentzero.
JOSEBA AURKENERENA
Kazeta.info